[Tổng hợp kiến thức] Hợp đồng phái sinh là gì?

Trước biến động mạnh của thị trường tài chính, nhu cầu tìm kiếm các công cụ để phòng ngừa rủi ro ngày càng trở nên cấp thiết. Trong bối cảnh này, công cụ đầu tư sử dụng nhiều nhất là hợp đồng phái sinh. Vậy hợp đồng phái sinh là gì và chúng giúp ích gì cho nhà đầu tư? Hãy cùng tìm hiểu ngay sau đây!

1. Hợp đồng phái sinh là gì?

Hợp đồng phái sinh là một thỏa thuận giữa hai bên về việc mua/bán hay chuyển giao một tài sản cơ sở (như cổ phiếu, trái phiếu, hàng hóa, nông sản, kim loại, tiền tệ…) vào một thời điểm xác định trong tương lai, với một mức giá được thỏa thuận ở thời điểm hiện tại.

Hãy cùng xem xét ví dụ đơn giản sau để dễ hình dung hơn về cách thức hoạt động của hợp đồng phái sinh:

• Hiện tại, giá 1 tấn gạo là 10 triệu đồng.
• Bạn dự đoán giá gạo sẽ tăng do mùa lễ tết sắp đến. Để phòng ngừa rủi ro tăng giá, bạn ký một hợp đồng với đối tác, cam kết mua 10 tấn gạo vào tháng sau với giá cố định 10 triệu đồng/tấn.
• TH 1: Giá gạo tăng lên 11 triệu đồng/tấn. Bạn lãi 1 triệu đồng/tấn vì đã mua được gạo với giá rẻ hơn giá thị trường.
• TH 2: Giá gạo giảm xuống còn 8 triệu đồng/tấn. Bạn lỗ 2 triệu đồng/tấn vì phải mua gạo với giá cao hơn giá thị trường.

2. Các loại hợp đồng phái sinh

Thị trường phái sinh trên thế giới có 4 loại hợp đồng phái sinh phổ biến gồm:

2.1. Hợp đồng kỳ hạn

Hợp đồng kỳ hạn (HĐKH) là loại hợp đồng xác nhận cam kết giữa người mua và người bán về việc mua/bán tài sản cơ sở nhất định tại một thời điểm xác định trong tương lai với mức giá đã được chốt tại thời điểm ký hợp đồng.

Ví dụ:

• Ngày 30/4/2024, A ký hợp đồng kỳ hạn 2 tháng về việc mua 1 tấn cà phê của B với giá cố định là 134.000 đồng/kg.
• Đến ngày đáo hạn 30/6/2024, dù giá thị trường có tăng hay giảm, B vẫn phải bán và A vẫn phải mua đúng 1 tấn cà phê với mức giá đã thỏa thuận là 134.000 đồng/kg.

2.2. Hợp đồng tương lai

Hợp đồng tương lai (HĐTL) là HĐKH nhưng được chuẩn hóa và niêm yết trên sở giao dịch chứng khoán, đồng thời các bên phải thanh toán thông qua công ty thanh toán bù trừ.

HĐTL có thể kết thúc bằng một trong hai cách sau:

• Giao nhận tài sản cơ sở.
• Thanh toán khoản chênh lệch giữa giá giao kết hợp đồng và giá tại ngày đáo hạn.

Ví dụ: Ngày 30/4/2024, A ký hợp đồng tương lai mua 1 tấn cà phê của B với giá 134.000 đồng/kg vào ngày 30/6/2024. Đến ngày 30/6/2024, nếu giá cà phê trên thị trường là 150.000 đồng/kg, B có hai lựa chọn:

• Bán cho A 1 tấn cà phê với giá 134.000 đồng/kg.
• Không bán cho A nhưng phải thanh toán phần chênh lệch là 16.000 đồng/kg x 1.000kg = 16.000.000 đồng.

>> Xem thêm: Hướng dẫn giao dịch chứng khoán phái sinh

2.3. Hợp đồng quyền chọn

Người nắm giữ hợp đồng quyền chọn có quyền nhưng không có nghĩa vụ, mua/bán một loại tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá đã được xác định trước. Để có được quyền này, người mua quyền phải trả một khoản phí quyền chọn cho người bán quyền. Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền.

Hợp đồng quyền chọn (HĐQC) gồm 2 loại:

• Quyền chọn bán (PUT Option): Người mua quyền được bán tài sản cơ sở với mức giá cố định cho người bán quyền. Người bán quyền có nghĩa vụ phải mua tài sản khi người mua thực hiện quyền. Trường hợp bên mua quyền cảm thấy lợi nhuận không như mong đợi, họ có thể hủy hợp đồng.
  • Ví dụ: A mua quyền chọn bán cổ phiếu HPG với mức giá là 25.000 đồng/cổ phiếu trong thời hạn 30 ngày. Đến ngày đáo hạn, giá cổ phiếu giảm còn 22.000 đồng/cổ phiếu thì A có quyền bán cổ phiếu cho bên bán quyền với giá 25.000 đồng/cổ phiếu và lãi 3.000 đồng/cổ phiếu.
• Quyền chọn mua (CALL Option): Người mua quyền được mua tài sản cơ sở với mức giá cố định. Người bán có nghĩa vụ phải bán tài sản đó cho bên mua theo giá trên hợp đồng. Trường hợp bên mua quyền cảm thấy lợi nhuận không như mong đợi, họ có thể hủy hợp đồng.
  • Ví dụ: A ký hợp đồng quyền chọn mua cổ phiếu BSC từ B với giá 15.000 đồng/cổ phiếu. Đến ngày đáo hạn, giá thị trường của cổ phiếu BSC là 20.000 đồng. A thực hiện quyền chọn, mua cổ phiếu với giá 15.000 đồng, thấp hơn 5.000 đồng so với thị trường.

2.4. Hợp đồng hoán đổi

Hợp đồng hoán đổi là thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền trong tương lai. Hợp đồng quy định cụ thể phương pháp tính toán dòng tiền và thời điểm hoán đổi. Hiện nay, hợp đồng hoán đổi có 5 loại như sau:

• Hợp đồng hoán đổi lãi suất: Các bên thực hiện trao đổi dòng lãi suất để lấy dòng tiền mặt của một bên khác.
• Hợp đồng hoán đổi tiền tệ: Các bên trao đổi khoản tiền gốc cùng với lãi cố định của một khoản vay để lấy khoản tiền gốc cùng với lãi cố định của một đồng tiền khác.
• Hợp đồng hoán đổi tín dụng: Bên mua phải thanh toán định kỳ cho bên bán và chiều ngược lại thì bên mua sẽ được nhận khoản bồi thường nếu công cụ tài chính cơ sở bị mất đi khả năng thanh toán.
• Hợp đồng hoán đổi hàng hóa: Các bên thỏa thuận về giá thả nổi của hàng hóa trao đổi với giá cố định trong một khoảng thời gian xác định.
• Hợp đồng hoán đổi chứng khoán vốn: Tổ hợp dòng tiền được thỏa thuận trao đổi giữa các vào ngày xác định trong tương lai. Tổ hợp dòng tiền này gồm dòng tiền thả nổi liên quan đến lãi suất Libor và từ cổ phiếu/chỉ số thị trường.

3. Hướng dẫn đầu tư hợp đồng phái sinh tại Việt Nam

Từng bước tiếp cận và đầu tư hợp đồng phái sinh an toàn & hiệu quả sẽ được trình bày ngay sau đây:

3.1. Hiểu về thị trường phái sinh ở Việt Nam

Trên thế giới, hai sản phẩm phái sinh phổ biến nhất là HĐTL và HĐQC. Tuy nhiên, trong quá trình xây dựng thị trường phái sinh tại Việt Nam, các chuyên gia cho rằng HĐQC có cấu trúc khá phức tạp, khó tiếp cận với số đông nhà đầu tư. Ngược lại, HĐTL lại có nhiều điểm tương đồng với giao dịch cổ phiếu nên nhà đầu tư Việt sẽ tiếp cận dễ hơn. Chính vì vậy, HĐTL được lựa chọn là sản phẩm phái sinh đầu tiên được triển khai tại Việt Nam từ năm 2017.

Hợp đồng tương lai là một loại hợp đồng phái sinh được niêm yết và giao dịch trên Sở Giao dịch Hàng hóa và Chứng khoán Việt Nam (HNX) và được thanh toán bù trừ thông qua Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ chứng khoán Việt Nam (VSDC). Điều này giúp loại bỏ rủi ro đối tác và có tính chuyển nhượng linh hoạt. HĐTL xác nhận cam kết giữa các bên để thực hiện một trong các giao dịch sau đây:

• Mua hoặc bán số lượng tài sản cơ sở nhất định theo mức giá đã được xác định vào ngày đã xác định trong tương lai.
• Thanh toán khoản chênh lệch giữa giá trị tài sản cơ sở đã được xác định tại thời điểm giao kết hợp đồng và giá trị tài sản cơ sở vào ngày đã xác định trong tương lai.

Hiện nay, thị trường Việt Nam cung cấp 2 loại hợp đồng tương lai:

• HĐTL chỉ số chứng khoán (dành cho mọi NĐT) – HĐTL chỉ số VN30 mô phỏng kỳ vọng về giá của chỉ số VN30 tại thời điểm đáo hạn. Chỉ số VN30 được tính dựa trên 30 cổ phiếu có vốn hóa thị trường và tính thanh khoản cao nhất trên sàn HOSE.
• HĐTL trái phiếu chính phủ (kỳ hạn 5 năm và kỳ hạn 10 năm, dành cho NĐT tổ chức và NĐT cá nhân chuyên nghiệp).

Ví dụ về cách thức hoạt động của HĐTL chỉ số VN30:

Giả sử NĐT A dự đoán rằng chỉ số VN30 sẽ tăng từ 1.200 điểm lên 1.250 điểm trong tháng tới. A mua một HĐTL VN30F với mức giá 1.200 điểm.

• Nếu đến ngày đáo hạn, chỉ số VN30 tăng lên 1.250 điểm, A lãi 50 điểm x 100.000 đồng/điểm = 5 triệu đồng/hợp đồng.
• Nếu VN30 giảm xuống 1.150 điểm, A lỗ 50 điểm x 100.000 đồng = 5 triệu đồng/hợp đồng.

3.2. Mở tài khoản giao dịch phái sinh

Nhà đầu tư muốn mở tài khoản phái sinh thì cần phải có tài khoản chứng khoán cơ sở. Do đó, việc lựa chọn một công ty chứng khoán uy tín là bước quan trọng đầu tiên.

Một công ty chứng khoán uy tín cần đảm bảo các tiêu chí cơ bản như sau:

• Công ty lớn và có nhiều năm kinh nghiệm ứng phó với biến động thị trường.
• Dịch vụ chăm sóc khách hàng tốt.
• Hệ thống giao dịch hiện đại và ổn định.
• Chương trình ưu đãi vay margin.

ACBS (Công ty Chứng khoán ACB) là một trong những đơn vị đáng tin cậy cho nhà đầu tư mới bắt đầu giao dịch phái sinh. Với hơn 25 năm kinh nghiệm hoạt động và nền tảng tài chính vững mạnh thừa hưởng từ Ngân hàng TMCP Á Châu (ACB), ACBS cung cấp môi trường đầu tư chuyên nghiệp với:

• Đội ngũ tư vấn đầu tư dày dạn kinh nghiệm, đồng hành cùng khách hàng trong từng giai đoạn giao dịch.
• Trung tâm phân tích chuyên sâu, cập nhật tin tức thị trường nhanh chóng và chính xác.
• Hệ thống giao dịch khớp lệnh nhanh với phí giao dịch cạnh tranh, giúp nhà đầu tư không bỏ lỡ cơ hội bắt nhịp thị trường.
• Mức phí giao dịch cạnh tranh chỉ từ 0,1% (xem chi tiết biểu phí giao dịch phái sinh ưu đãi của ACBS).

Khi đăng ký mở tài khoản tại ACBS, nhà đầu tư sẽ được hỗ trợ mở đồng thời cả hai loại tài khoản: chứng khoán cơ sở (CKCS) và chứng khoán phái sinh (CKPS). Việc này giúp nhà đầu tư tiết kiệm thời gian và đảm bảo đầy đủ điều kiện pháp lý khi tham gia thị trường.

• Hướng dẫn mở tài khoản chứng khoán: Miễn phí, nhanh và an toàn
• [Hướng dẫn] Mở tài khoản chứng khoán phái sinh online CHỈ 5 PHÚT

3.3. Ký quỹ – Đóng/mở vị thế – Thanh toán lãi/lỗ hàng ngày – Nộp và rút tiền

ACBS cung cấp hệ thống tài liệu và hướng dẫn chi tiết cách thức giao dịch phái sinh như sau:

• Chứng khoán phái sinh là gì? Kiến thức cơ bản cần biết
• Phân biệt chứng khoán cơ sở và chứng khoán phái sinh – Nhà đầu tư nên chọn gì?
• Cách đầu tư chứng khoán phái sinh | Đầu tư chiến lược cùng chuyên gia 
• Hướng dẫn giao dịch hợp đồng phái sinh – Xem chi tiết tại đây
• Hướng dẫn đặt/sửa/hủy lệnh và theo dõi lệnh trên ứng dụng ACBS Smart – Xem chi tiết tại đây
• VIDEO hướng dẫn đặt lệnh hợp đồng phái sinh – Xem chi tiết tại đây

3.4. Mở vị thế bán (Short Selling)

Một điểm nổi bật của hợp đồng phái sinh là nhà đầu tư có thể mở vị thế bán (short) mà không cần sở hữu tài sản cơ sở. Điều này cho phép nhà đầu tư tìm kiếm lợi nhuận ngay cả khi thị trường giảm.

Ví dụ:

• Giả định: Hợp đồng tương lai chỉ số VN30 kỳ hạn 1 tháng (mã VN30F1M) đang giao dịch ở mức 1.200 điểm.
• Nhà đầu tư dự đoán thị trường sẽ giảm, nên mở vị thế bán hợp đồng ở mức 1.200 điểm.
• Khi chỉ số VN30 thực sự giảm xuống 1.170 điểm, NĐT mua lại hợp đồng với giá thấp hơn và thu lợi nhuận từ biến động giá.
• Lợi nhuận = (1.200 – 1.170) * 100.000 = 3.000.000 đồng, với hệ số nhân là 100.000 đồng/điểm.

4. Cơ hội và rủi ro khi giao dịch phái sinh. Có nên đầu tư?

Thị trường chứng khoán phái sinh mang đến nhiều cơ hội hấp dẫn nhưng cũng tiềm ẩn không ít rủi ro. Hiểu rõ cả hai khía cạnh này sẽ giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định sáng suốt hơn.

⇒ Kết luận: Ai nên đầu tư chứng khoán phái sinh?

• NĐT đã có kinh nghiệm và kiến thức về thị trường cũng như khả năng quản trị rủi ro.
• NĐT có khả năng phân tích kỹ thuật và cơ bản để hạn chế giao dịch theo cảm tính.
• NĐT mới nên bắt đầu với CKCS trước khi thử sức với CKPS.

5. Cách tính giá 1 hợp đồng phái sinh

Xem chi tiết tại đây: [Cập nhật] 1 hợp đồng phái sinh bao nhiêu tiền?

6. Cách tính lãi lỗ khi sở hữu hợp đồng phái sinh

Xem chi tiết tại đây: Cách tính lãi lỗ chứng khoán phái sinh – NHANH và CHÍNH XÁC

Hợp đồng phái sinh không chỉ là công cụ đầu tư phòng ngừa rủi ro mà còn giúp gia tăng lợi nhuận trong ngắn hạn dựa vào biến động giá. Tuy nhiên, cơ chế giao dịch hợp đồng phái sinh vẫn có chút phức tạp hơn chứng khoán cơ sở. Do đó, việc hiểu rõ bản chất, cách vận hành cũng như rủi ro đi kèm là điều bắt buộc trước khi tham gia thị trường phái sinh.

Nếu bạn đang tìm kiếm dịch vụ tư vấn đầu tư và xây dựng chiến lược quản trị rủi ro cá nhân hóa, hãy kết nối với ACBS qua Hotline 028 7303 7979 để được tư vấn đồng hành cùng các chuyên gia tài chính nhiều năm thực chiến. Đừng quên theo dõi Fanpage Chứng khoán ACB để trao đổi tin tức thị trường trong tuần cùng các chuyên viên phân tích ACBS trong LIVESTREAM “CHẠM THÔNG TIN” mỗi sáng thứ Hai hàng tuần lúc 8h30!