Các loại chứng khoán phái sinh trên thế giới và tại Việt Nam

Chứng khoán phái sinh có thể hiểu đơn giản là các hợp đồng mà người tham gia thỏa thuận về việc mua bán một tài sản nào đó trong tương lai với một mức giá đã được xác định trước. Điều này giúp nhà đầu tư thu được lợi nhuận ngay cả khi thị trường đang đi xuống. Vậy trên thế giới có các loại chứng khoán phái sinh nào và Việt Nam hiện đang phát triển thị trường phái sinh ra sao? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hệ thống hóa các kiến thức cần thiết.

1. 4 loại chứng khoán phái sinh trên thế giới

Thị trường tài chính quốc tế có 4 loại chứng khoán phái sinh (CKPS) được sử dụng phổ biến. Mỗi loại có đặc điểm riêng về cấu trúc, quyền và nghĩa vụ của các bên tham gia.

Sau đây là phân tích chi tiết từng loại hợp đồng:

1.1. Hợp đồng kỳ hạn – Forward Contract

Hợp đồng kỳ hạn là loại hợp đồng xác nhận cam kết giữa người mua và người bán về việc mua/bán tài sản cơ sở nhất định tại một thời điểm xác định trong tương lai với mức giá đã được chốt tại thời điểm ký hợp đồng.

Ví dụ: 

• Ngày 30/4/2025, A ký hợp đồng kỳ hạn 2 tháng về việc mua 1 tấn cà phê của B với giá cố định là 134.000 đồng/kg.
• Đến ngày đáo hạn 30/6/2025, dù giá thị trường có tăng hay giảm, B vẫn phải bán và A vẫn phải mua đúng 1 tấn cà phê với mức giá đã thỏa thuận là 134.000 đồng/kg.

1.2. Hợp đồng tương lai – Futures Contract

Hợp đồng tương lai là một dạng HĐKH đã được chuẩn hóa, niêm yết và giao dịch trên thị trường tập trung (tại Sở Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HNX)). Như vậy, HĐTL sẽ được quản lý và giám sát bởi các cơ quan có thẩm quyền (ví dụ như Bộ Tài chính, Ủy ban Chứng khoán, Sở Giao dịch Chứng khoán…). Điều này giúp đảm bảo quyền và lợi ích của 2 bên tham gia hợp đồng, đồng thời hợp đồng cũng có thể được bán cho bên thứ 3.

HĐTL xác nhận cam kết giữa các bên để thực hiện một trong các giao dịch sau đây:

• Mua hoặc bán số lượng tài sản cơ sở nhất định vào một ngày đã xác định trong tương lai theo mức giá đã được thỏa thuận trước.
• Thanh toán khoản chênh lệch giữa giữa giá thỏa thuận và giá thị trường vào thời điểm đáo hạn.

Ví dụ: Ngày 30/4/2025, A ký hợp đồng tương lai mua 1 tấn cà phê của B với giá 134.000 đồng/kg vào ngày 30/6/2025. Đến ngày 30/6/2025, nếu giá cà phê trên thị trường là 150.000 đồng/kg, B có hai lựa chọn:

• Bán cho A 1 tấn cà phê với giá 134.000 đồng/kg.
• Không bán cho A nhưng phải thanh toán phần chênh lệch là 16.000 đồng/kg x 1.000kg = 16.000.000 đồng.

1.3. Hợp đồng quyền chọn – Options Contract

Người nắm giữ hợp đồng quyền chọn có quyền nhưng không có nghĩa vụ, mua/bán một loại tài sản cơ sở tại một thời điểm nhất định trong tương lai với mức giá đã được xác định trước. Để có được quyền này, người mua quyền phải trả một khoản phí quyền chọn cho người bán quyền. Người bán hợp đồng có nghĩa vụ thực hiện giao dịch khi người nắm giữ hợp đồng chọn thực hiện quyền.

Hợp đồng quyền chọn gồm 2 loại:

• Quyền chọn bán (Put Option).
• Quyền chọn mua (Call Option).

1.4. Hợp đồng hoán đổi – Swaps Contract

Hợp đồng hoán đổi là thỏa thuận giữa hai bên về việc hoán đổi các dòng tiền trong tương lai. Hợp đồng quy định cụ thể phương pháp tính toán dòng tiền và thời điểm hoán đổi. Hiện nay, hợp đồng hoán đổi có 5 loại như sau:

• Hợp đồng hoán đổi lãi suất: Các bên thực hiện trao đổi dòng lãi suất để lấy dòng tiền mặt của một bên khác.
• Hợp đồng hoán đổi tiền tệ: Các bên trao đổi khoản tiền gốc cùng với lãi cố định của một khoản vay để lấy khoản tiền gốc cùng với lãi cố định của một đồng tiền khác.
• Hợp đồng hoán đổi tín dụng: Bên mua phải thanh toán định kỳ cho bên bán và chiều ngược lại thì bên mua sẽ được nhận khoản bồi thường nếu công cụ tài chính cơ sở bị mất đi khả năng thanh toán.
• Hợp đồng hoán đổi hàng hóa: Các bên thỏa thuận về giá thả nổi của hàng hóa trao đổi với giá cố định trong một khoảng thời gian xác định.
• Hợp đồng hoán đổi chứng khoán vốn: Tổ hợp dòng tiền được thỏa thuận trao đổi giữa các vào ngày xác định trong tương lai. Tổ hợp dòng tiền này gồm dòng tiền thả nổi liên quan đến lãi suất Libor và từ cổ phiếu/chỉ số thị trường.

2. Các loại chứng khoán phái sinh phổ biến tại Việt Nam

Tại Việt Nam, HĐTL là sản phẩm phái sinh được giao dịch phổ biến nhất.

2.1. HĐTL chỉ số chứng khoán

Trên thế giới, hai sản phẩm phái sinh phổ biến nhất là HĐTL và HĐQC. Tuy nhiên, trong quá trình xây dựng thị trường phái sinh tại Việt Nam, các chuyên gia cho rằng HĐQC có cấu trúc khá phức tạp, khó tiếp cận với số đông nhà đầu tư. Ngược lại, HĐTL lại có nhiều điểm tương đồng với giao dịch cổ phiếu nên nhà đầu tư Việt sẽ tiếp cận dễ hơn. Chính vì vậy, HĐTL được lựa chọn là sản phẩm phái sinh đầu tiên được triển khai tại Việt Nam từ năm 2017.

HĐTL chỉ số chứng khoán (dành cho mọi NĐT): Trong giai đoạn đầu vận hành thị trường phái sinh (từ 2017), chỉ có duy nhất một sản phẩm được đưa vào giao dịch là HĐTL chỉ số VN30 mô phỏng kỳ vọng về giá của chỉ số VN30 tại thời điểm đáo hạn. Chỉ số VN30 được tính dựa trên 30 cổ phiếu có vốn hóa thị trường và tính thanh khoản cao nhất trên sàn HOSE.

VD: Giả sử NĐT A dự đoán rằng chỉ số VN30 sẽ tăng từ 1.200 điểm lên 1.250 điểm trong tháng tới. A mua một HĐTL VN30F với mức giá 1.200 điểm.

• Nếu đến ngày đáo hạn, chỉ số VN30 tăng lên 1.250 điểm
  → A lãi 50 điểm x 100.000 đồng/điểm = 5 triệu đồng/hợp đồng.
• Nếu đến ngày đáo hạn, chỉ số VN30 giảm xuống 1.150 điểm
  → A lỗ 50 điểm x 100.000 đồng = 5 triệu đồng/hợp đồng.

** Tin tức mới: Dự kiến trong thời gian tới thị trường phái sinh Việt Nam sẽ có thêm HĐTL chỉ số VN100 nhằm mở rộng phạm vi đầu tư, thúc đẩy thanh khoản thị trường, thu hút nhà đầu tư nước ngoài.

• Chỉ số VN100 vượt trội hơn chỉ số VN30 về tính đại diện. So với chỉ số VN30 về giá trị vốn hoá, VN100 đại diện cho khoảng 89,11% giá trị vốn hoá toàn thị trường cổ phiếu niêm yết (trong khi chỉ số VN30 đại diện cho 69,37%).
• VN100 ít chịu ảnh hưởng hơn VN30 bởi biến động của Top 10 các cổ phiếu có giá trị vốn hoá lớn nhất thị trường, điều này sẽ góp phần hạn chế những biến động bất thường của HĐTL chỉ số và chỉ số cơ sở.

2.2. HĐTL trái phiếu chính phủ

HĐTL trái phiếu chính phủ được triển khai cho nhà đầu tư tổ chức và nhà đầu tư cá nhân chuyên nghiệp, gồm 2 loại: kỳ hạn 5 năm và kỳ hạn 10 năm. Trái phiếu chính phủ là một loại chứng khoán an toàn, có độ rủi ro thấp hơn so với các loại chứng khoán khác nhưng có quy mô giao dịch rất lớn và cần tính chuyên nghiệp cao.

3. Chuyên gia hướng dẫn cách đầu tư chứng khoán phái sinh

Để đầu tư chứng khoán phái sinh an toàn và hiệu quả, nhà đầu tư nên tuân thủ các bước cơ bản dưới đây:

• 1. Hiểu rõ cơ chế vận hành của thị trường phái sinh.
• 2. Mở tài khoản giao dịch phái sinh tại Công ty chứng khoán uy tín nhằm đảm bảo các giao dịch an toàn và hợp pháp.
• 3. Xây dựng chiến lược đầu tư cùng với sự hỗ trợ của chuyên gia để được định hướng đúng đắn.
• 4. Ký quỹ ban đầu theo tỷ lệ do Công ty chứng khoán quy định và có thể thay đổi trong từng thời kỳ. Đây là khoản tiền đặt cọc nhằm đảm bảo nghĩa vụ thanh toán/chuyển giao tài sản của hai bên tham gia hợp đồng.
• 5. Đóng mở vị thế mua/bán đúng thời điểm.
• 6. Thanh toán lãi/lỗ hàng ngày.

Công ty Chứng khoán ACB (Top 10 công ty uy tín ngành tài chính) cung cấp hệ thống tài liệu và hướng dẫn chi tiết cách thức giao dịch phái sinh như sau:

Chứng khoán phái sinh là công cụ tài chính hiện đại, không chỉ giúp nhà đầu tư phòng ngừa rủi ro mà còn tạo cơ hội sinh lời ngay cả trong thị trường biến động. Trên thế giới đã phát triển đa dạng sản phẩm phái sinh, còn tại Việt Nam, HĐTL chỉ số VN30 và VN100 (chuẩn bị ra mắt) – là bước khởi đầu hiệu quả và phù hợp.

Hãy mở tài khoản chứng khoán ACBS ngay Tại đây để được hỗ trợ dịch vụ tư vấn đầu tư và xây dựng chiến lược quản trị rủi ro cá nhân hóa cùng các chuyên gia tài chính nhiều năm thực chiến. Liên hệ ACBS qua Tổng đài 028 7303 7979 hoặc Fanpage Chứng khoán ACB để được giải đáp chi tiết.